Zarys prawa kombatanckiego w II Rzeczypospolitej

W pełni nowoczesne ustawodawstwo kombatanckie zaczęło kształtować się w Europie dopiero po I wojnie światowej. Pozostawało to w bezpośrednim związku z niespotykanym wcześniej na taką skalę zjawiskiem demobilizacji setek tysięcy żołnierzy państw uczestniczących w zmaganiach wojennych. Także w Polsce, niedługo po odzyskaniu niepodległości, uchwalonych zostało kilka ustaw nadających uprawnienia materialne i honorowe weteranom powstań narodowych i inwalidom wojennym.

 

Ustawą z 2 sierpnia 1919 r. o stałej pensji dla weteranów powstania 1831 i 1863 r. (Dz. Pr. z 1919 r., Nr 65, poz. 397 z późn. zm.) sejm ustalił prawo weteranów powstań do dożywotnich świadczeń ze Skarbu Państwa. Już 18 grudnia tego samego roku prawo to rozszerzono na uczestników niepodległościowego zrywu w 1848 r. Początkowo renty kombatanckie przyznano powstańcom nie posiadającym własnych środków utrzymania lub mającym niskie dochody własne, jednak po kolejnej nowelizacji wspomnianej ustawy ograniczenia te zostały uchylone. Ostatecznie uprawnienia tej grupy kombatantów uporządkowała nowa ustawa z 23 marca 1922 r. w przedmiocie zaopatrzenia weteranów powstań narodowych z 1831 r., 1848 r. i 1863 r. oraz wdów po nich (Dz. U. z 1922 r.,  Nr 26, poz. 212 z późn. zm.).

 

Następną grupę beneficjentów prawa kombatanckiego ustanowiło rozporządzenie Prezydenta RP z 6 marca 1928 r. o zaopatrzeniu byłych skazańców politycznych (Dz. U. z 1931 r., Nr 47, poz. 406). Mocą rozporządzenia prawo do rent otrzymały ofiary najcięższych represji – pobyt w więzieniach i aresztach przez co najmniej 1 rok lub na zesłaniu przez co najmniej 2 lata – nie posiadające własnych dochodów.

 

Wreszcie na koniec analogiczne świadczenia przyznano dekretem Prezydenta RP z 13 stycznia 1936 r. o zaopatrzeniu szczególnie zasłużonych w walkach o niepodległość Państwa Polskiego (Dz. U. z  1936 r., Nr 3, poz. 8), a potem ustawą z 2 lipca 1937 r. o zapewnieniu pracy i o zaopatrzeniu uczestników walk o niepodległość Państwa Polskiego (Dz. U. z 1937 r., Nr 59, poz. 464 z późn. zm.), pozbawionym środków do życia kombatantom, którzy zostali odznaczeni Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Niepodległości lub Medalem Niepodległości. Wszystkim uczestnikom walk o niepodległość zapewniono jednocześnie preferencje przy zatrudnianiu w instytucjach i przedsiębiorstwach państwowych i prywatnych. Część uprawnień po skazańcach i uczestnikach walk dziedziczyli członkowie najbliższej rodziny zmarłego – wdowy, dzieci i rodzice.

 

Obok aktów prawnych adresowanych m.in. do najstarszych wiekowo reprezentantów środowisk kombatanckich rozwijało się ustawodawstwo inwalidzkie. Dnia 18 marca 1921 r. sejm uchwalił ustawę o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i ich rodzin (Dz. U. z 1921 r., Nr 32, poz. 195 z późn. zm.). Z dobrodziejstw tej ustawy mogli korzystać zarówno kontuzjowani żołnierze polskich formacji wojskowych, jak i pochodzący z armii zaborczych. Zastąpiła ją ustawa z 17 marca 1932 r. o zaopatrzeniu inwalidów (Dz. U. z 1935 r., Nr 5, poz. 31 z późn. zm.), utrzymująca wcześniejszy katalog beneficjentów, przy równoczesnym nakazaniu weryfikacji przyznanych już rent inwalidzkich. Liczne skargi na niekorzystne dla inwalidów decyzje organów rentowych spowodowały konieczność powołania w 1935 r. specjalnego Inwalidzkiego Sądu Administracyjnego do ich rozpatrywania. Wspomniany Sąd działał przy Naczelnym Trybunale Administracyjnym. Tę bodajże pierwszą w Polsce masową weryfikację uprawnień kombatanckich (inwalidzkich) przerwał wybuch II wojny światowej.

 

Symboliczne znaczenie miało uchwalenie ustawy z 1 sierpnia 1919 r. Orderu Wojskowego „Virtuti Militari” (Dz. U. z 1919 r., Nr 67, poz. 409 z późn. zm.), a następnie z 25 marca 1933 r. o Orderze Wojennym Virtuti Militari (Dz. U. z 1933 r., Nr 33, poz. 285). Przyznawały one posiadaczom tego historycznego i najwyższego odznaczenia wojennego, jako weteranom szczególnie zasłużonym dla państwa, szereg – nie tylko honorowych – przywilejów kombatanckich. Z innych ważniejszych aktów prawnych ustanawiających honorowe przywileje kombatanckie można wymienić także ustawę z 18 grudnia 1919 r. o przyznaniu stopni i praw oficerskich weteranom roku 1831, 1848 i 1863 (Dz. U. z 1919 r., Nr 2, poz. 5). Na jej podstawie nadano powstańczym żołnierzom i podoficerom stopnie podporuczników i awansowano powstańczych oficerów.

 

Ustawodawstwo II Rzeczypospolitej tylko w nielicznych przypadkach przewidywało możliwość przyznania świadczeń specjalnych kombatantom nie będącym inwalidami wojennymi. W związku z powyższym w 1938 r. renty inwalidów wojennych otrzymywało  94 262  byłych żołnierzy (ok. 2/3 to żołnierze armii zaborczych) i 109 973 osoby pozostałe po inwalidach (wdowy, sieroty, rodzice), natomiast z innych rent specjalnych korzystało dodatkowo 234 kombatantów (weteranów i uczestników walk),  1530 ofiar represji (skazańców) i 1832 osoby pozostałe po kombatantach i ofiarach represji.

 

Przedwojenne ustawy stwarzały możliwość pozbawienia uprawnień przysługujących kombatantom (w tym inwalidom wojennym) i ofiarom represji w przypadku skazania za czyn karygodny prawomocnym wyrokiem, połączonym z utratą praw do zaopatrzenia z funduszów publicznych lub utratą praw obywatelskich. Ponadto, w razie udowodnienia byłemu skazańcowi współpracy z władzami śledczymi państw zaborczych, tracił on prawo do świadczeń rentowych. W przypadku wdów po uprawnionych taki sam skutek prawny przynosiło powtórne małżeństwo.

 

W II Rzeczypospolitej nie powołano jednej centralnej instytucji zajmującej się sprawami kombatanckimi. Wykonanie wyżej wymienionych ustaw było powierzone Ministerstwu Spraw Wojskowych, Ministerstwu Skarbu i Ministerstwu Opieki Społecznej. Wnioski o przyznanie pensji i rent przysługujących weteranom i skazańcom weryfikowały specjalne komisje złożone z przedstawicieli rządu oraz stowarzyszeń kombatanckich i ofiar represji.

 

Ustawodawstwo kombatanckie w Polsce powojennej i Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1945-1972)

Po II wojnie światowej, wraz ze zmianami politycznymi zachodzącymi w naszym kraju, zmieniano również zasady honorowania kombatantów. Mocą ustawy z 23 lipca 1945 r. o zasiłkach i pomocy dla osób pozostałych po uczestnikach ruchu podziemnego i partyzanckiego, poległych w walce o wyzwolenie Polski spod najazdu hitlerowskiego (Dz. U. z 1945 r., Nr 30, poz. 180 z późn. zm., ustawa uchylona w 1958 r.) oraz dekretu Rady Ministrów z 13 listopada 1945 r. o zaopatrzeniu ofiar wrogów demokratycznego ustroju Polski (t.j. Dz. U. z 1956 r., Nr 59, poz. 287, dekret uchylony w 1958 r.) przyznano pewne przywileje członkom rodzin pozostałym po działaczach tzw. demokratycznego podziemia i uczestnikach walk o utrwalanie władzy ludowej.

 

Równolegle nadal obowiązywała inwalidzka ustawa z 17 marca 1932 r., która po nowelizacji (t.j. Dz. U. z 1945 r., Nr 22, poz. 131 z późn. zm.) uwzględniała w zasadzie wszystkich weteranów II wojny światowej i dodatkowo uczestników wojny domowej w Hiszpanii. Zgodnie z duchem tego aktu prawnego stworzono możliwość ubiegania się o uprawnienia inwalidów wojennych także żołnierzom armii niemieckiej z lat 1939-1945. Ustawę z 1932 r. uchylił dekret z 14 sierpnia 1954 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (t.j. Dz. U. z 1958 r., Nr 23,  poz. 98 z późn. zm.), który z kolei został zastąpiony przez noszącą ten sam tytuł ustawę z 23 stycznia 1968 r. (Dz. U. z 1968 r., Nr 3, poz. 11 z późn. zm.). Oba wymienione akty prawne rezygnowały z rozbudowanej listy osób uprawnionych na rzecz uniwersalnej definicji inwalidztwa wojennego, jako kalectwa nabytego przez niezawodowych żołnierzy Sił Zbrojnych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, w związku z działaniami wojennymi lub mającymi charakter wojenny. Przepisy końcowe dekretu i ustawy gwarantowały zachowanie nabytych już uprawnień żołnierzom innych formacji wojskowych.

 

W 1954 roku przestały również obowiązywać, częściowo z przyczyn naturalnych, pozostałe przedwojenne ustawy o zaopatrzeniu kombatantów i ofiar represji. Uchylił je dekret z 25 czerwca tego roku o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. z 1954 r., Nr 30, poz. 116 z późn. zm.). Znalazły się w nim także przepisy określające uprawnienia nowych kategorii beneficjentów polskiego prawa kombatanckiego, m.in.: żołnierzy ludowego Wojska Polskiego, Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, Armii Radzieckiej i formacji antyhitlerowskiego ruchu oporu, a także więźniów hitlerowskich obozów koncentracyjnych i obozów pracy przymusowej.

 

Ówczesne władze ustanowiły także szereg nowych odznaczeń bojowych i pamiątkowych. Wśród nich znajdował się Order Krzyża Grunwaldu, któremu starano się nadać rangę równą Krzyżowi Virtuti Militari.

 

Z całą pewnością tuż po wojnie wielkim problemem dla państwa stała się organizacja opieki nad trwale fizycznie poszkodowanymi ofiarami działań wojennych. Taka była najpewniej geneza Głównego Urzędu Inwalidzkiego powołanego na mocy przepisów dekretu z dnia 23 stycznia 1947 r. o organach administracji zaopatrzenia inwalidzkiego (Dz. U. z 1947 r., Nr 21, poz. 83). Instytucja ta podlegała Ministerstwu Pracy i Opieki Społecznej. Posiadała oddziały terenowe, działające jako organy pierwszej i drugiej instancji w sprawach związanych m.in. z przyznawaniem uprawnień inwalidzkich.

 

Główny Urząd Inwalidzki został jednak zlikwidowany już w następnym roku na podstawie ustawy z 25 czerwca 1948 r. o uchyleniu dekretu z 23 stycznia 1947 r. o organach administracji zaopatrzenia inwalidzkiego (Dz. U. z 1948 r., Nr 34, poz. 229). Pomimo postępującej sowietyzacji Polski nie wydaje się, aby poszły za tym dalsze działania zmierzające do rozwiązania „problemu inwalidów wojennych” w sposób przyjęty właśnie w tym roku u naszego wschodniego sąsiada.

 

Ustawodawstwo kombatanckie w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (1972-1989)

W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku nastąpiły poważne zmiany w polskim prawie kombatanckim, których genezę można łączyć m.in. z przechodzeniem na emeryturę dużych grup najstarszych wiekiem weteranów II wojny światowej. Zmiany te zapoczątkowało powołanie na mocy ustawy z 8 czerwca 1972 r. Urzędu Ministra do Spraw Kombatantów (ustawa z dnia 8 czerwca 1972 r. o utworzeniu urzędu Ministra do Spraw Kombatantów, Dz. U. z 1972 r., Nr 23, poz 167), pierwszej w naszym kraju wyspecjalizowanej instytucji koordynującej i nadzorującej wykonywanie zadań opiekuńczych państwa nad weteranami wojen i niektórymi ofiarami represji wojennych. Efektem dalszych prac nad prawem kombatanckim stało się przyjęcie 29 maja 1974 roku nowej ustawy o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin (Dz. U. z 1974 r., Nr 21, poz. 117), nadającej specjalny status żołnierzom, którzy doznali trwałego kalectwa w trakcie walk z Niemcami podczas II wojny światowej lub w okresie walk o utrwalenie władzy ludowej. Pozostali inwalidzi wojenni mieli zachować świadczenia przyznane na podstawie wcześniejszych regulacji prawnych. Kolejnym krokiem stało się uchwalenie ustawy z 23 października 1975 r. o dalszym zwiększaniu świadczeń dla kombatantów i więźniów obozów koncentracyjnych (Dz. U. z 1975 r., Nr 34, poz. 186), gromadzącej przywileje kombatanckie rozproszone dotychczas w różnych aktach prawnych. Była ona pierwszym w naszym kraju aktem o charakterze generalnym, albowiem jej beneficjentami stały się wszystkie osoby uznawane wówczas za kombatantów i ofiary represji wojennych, tj. za uczestników walk o narodowe i społeczne wyzwolenie Ojczyzny. Reformę prawa kombatanckiego zwieńczył wprowadzony w 1976 r. do Konstytucji PRL art. 76 w brzmieniu: Polska Rzeczypospolita Ludowa zapewnia wszechstronną opiekę weteranom walk o wyzwolenie narodowe i społeczne. O tym, że zapis ten nie będzie miał jedynie deklaratywnego charakteru decydować miały przyjęte wcześniej ustawy kombatanckie, a zwłaszcza utworzony Fundusz Kombatantów i Więźniów Obozów Koncentracyjnych. Ze środków Funduszu miały być wypłacane stałe i doraźne świadczenia kombatanckie oraz budowane zakłady lecznicze i domy kombatanta.

 

Ukształtowany w latach siedemdziesiątych model prawa kombatanckiego nawiązywał w pewnym stopniu do rozwiązań przyjętych w naszym kraju w okresie międzywojennym (przyznanie stałych świadczeń pieniężnych jedynie inwalidom wojennym [1] i najuboższym przedstawicielom środowisk kombatanckich). Zapewne za sprawą gen. Mieczysława Grudnia, ministra do spraw kombatantów 1972-1981 i prezesa Urzędu do Spraw Kombatantów 1982-1987, a także wiceprezesa Rady Naczelnej Związku Bojowników o Wolność i Demokrację 1974-1990, trwałe miejsce w polskich ustawach zajął francuski termin kombatant, stosowany jako synonim starszego weterana wojny [2].

 

Głęboki kryzys polityczny, w jakim znalazło się państwo na początku lat osiemdziesiątych, skłonił władze komunistyczne do podejmowania działań zmierzających do poprawy swojego wizerunku w oczach społeczeństwa. Dnia 26 maja 1982 r. przyjęta została nowa ustawa kombatancka o szczególnych uprawnieniach kombatantów (Dz. U. z 1982 r, Nr 16, poz. 122), która doprecyzowała i poszerzyła katalog osób uprawnionych, uwzględniając m.in. bojowników o zachowanie polskości pod zaborami i uczestników Rewolucji Październikowej. Oferowała ona beneficjentom prawa kombatanckiego szereg przywilejów materialnych (zniżki na przejazdy, ulgi telefoniczne, w opłatach za energię elektryczną i in.), wśród których znalazły się przyznawane wszystkim uprawnionym pieniężne dodatki kombatanckie. Ustawa z 1982 r. odegrała decydującą rolę w ukształtowaniu się w naszym kraju modelu powszechnej, a nie ograniczonej tylko do inwalidów wojennych, opieki państwa nad kombatantami. Istotne znaczenie dla rozwoju polskiego prawa kombatanckiego miało także objęcie przepisami ustaw kombatanckich niektórych ofiar represji hitlerowskich – tym ostatnim przyznano prawa równorzędne z kombatanckimi. W przyjętych w 1982 r. rozwiązaniach dostrzec można również podobieństwa do francuskiego modelu prawa kombatanckiego, charakteryzującego się istnieniem centralnej instytucji do spraw kombatantów i ofiar wojen oraz dość szerokim zakresem przyznawanych świadczeń kombatanckich.

 

Urząd do Spraw Kombatantów w zasadzie nie zajmował się wydawaniem decyzji o przyznaniu uprawnień kombatanckich. Do jego zadań należało przede wszystkim koordynowanie działalności władz państwowych na rzecz środowisk kombatanckich i ofiar represji oraz dysponowanie środkami finansowymi Funduszu Kombatantów i Więźniów Obozów Koncentracyjnych, w 1982 r. przekształconego w Państwowy Fundusz Kombatantów. Urząd rozwiązano w 1987 r., a jego kompetencje przekazano Ministerstwu Pracy i Polityki Socjalnej. W związku z powyższym w strukturach ministerstwa w latach 1987-1991 działało Biuro do Spraw Kombatantów. Na mocy ustaw z 1975 i 1982 r. zaświadczenia stwierdzające prawo do korzystania z uprawnień wydawał Związek Bojowników o Wolność i Demokrację. Organizacja ta pełniła zatem de facto rolę aparatu wykonawczego Urzędu. W działalności socjalnej wspierały ją Związek Inwalidów Wojennych i Związek Ociemniałych Żołnierzy. Wbrew dość powszechnym obecnie poglądom niezrzeszeni mogli ubiegać się o uprawnienia i w pełni z nich korzystać.

 

Generalnie rzecz ujmując, przepisy wprowadzane aktami z 1975 r. i 1982 r. uwzględniały prawa różnych kategorii weteranów i pozostałych po nich rodzin, a nie tylko ideowo bliskich ówczesnym władzom. Korzystanie z przewidzianych ustawami przywilejów w praktyce nie zawsze było jednak możliwe wskutek uzależnienia decyzji o ich przyznaniu od powojennych losów kombatanta, np. przeszkodą mógł być fakt skazania z przyczyn politycznych. Z uprawnień nie mogli korzystać weterani I wojny światowej i wojny polsko-radzieckiej 1919-1921 oraz żołnierze niescalonego z Armią Krajową podziemia narodowego. Za kombatantów nie byli uznawani - co wynikało z logiki owych czasów – także członkowie powojennej antykomunistycznej konspiracji. Podobne ograniczenia dotyczyły również ofiar prześladowań, albowiem z uprawnień mogły korzystać tylko ofiary najdotkliwszych represji hitlerowskich. Równocześnie rozbudowywano zakres pojęcia kombatant uwzględniając osoby, które uczestniczyły w ruchu robotniczym lub brały udział w utrwalaniu władzy ludowej.

 

Pomimo wskazanych ograniczeń i tendencji status weterana II wojny światowej przyznawany był niekiedy także osobom, które uczestniczyły dodatkowo w powojennym ruchu oporu lub były represjonowane w okresie stalinowskim. Krytyce tzw. rządów sanacyjnych i emigracyjnych oraz nadmiernemu eksponowaniu czynu zbrojnego formacji wojskowych związanych z tzw. lewicą nie towarzyszyło już w owym czasie całkowite przemilczanie heroicznych postaw pozostałych uczestników walk o niepodległość Polski. Wyrazem takiej polityki było ustanowienie przez sejm w 1981 r. Medalu za udział w wojnie obronnej 1939 i Warszawskiego Krzyża Powstańczego. Znaczenia obu wyróżnień nie umniejsza fakt, że decyzje o ich wprowadzeniu należy wiązać z zabiegami władz komunistycznych o odzyskanie społecznego poparcia.

 

Nie można przy tym zapominać, że swoistą przeciwwagę dla środowisk kombatanckich ideowo odległych od popieranych przez ówczesne władze stanowiło liczne środowisko uczestników walk o utrwalanie władzy ludowej. Jego znaczenie i rangę starano się podkreślić ustanowieniem w 1983 r. Medalu „Za udział w walkach w obronie władzy ludowej”.

 

Zarys rozwoju prawa kombatanckiego w III Rzeczypospolitej

Radykalne zmiany polityczne, jakie nastąpiły pod koniec ubiegłego wieku, spowodowały dalsze przeobrażenia polskiego prawa kombatanckiego. Na mocy ustawy z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz. 1206 z późn. zm.) reaktywowany został centralny urząd do spraw kombatantów (tzn. Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych), pojawiły się nowe kategorie weteranów, do których należą przede wszystkim żołnierze powojennego niepodległościowego podziemia, wzrosła też w sposób znaczący liczba osób korzystających ze specjalnych uprawnień z tytułu doznanych represji – obok wcześniejszych ofiar represji niemieckich pojawili się Sybiracy i więźniowie okresu stalinowskiego. Jednocześnie w zasadzie bez zmian pozostał przejęty z ustawy z 1982 r. pakiet uprawnień i przywilejów kombatanckich. Ukształtowany w poprzedniej epoce model opieki państwa nad beneficjentami prawa kombatanckiego został zatem utrzymany.

 

W kolejnych latach powielano niektóre niezbyt szczęśliwe rozwiązania doprowadzając do zatarcia, tak widocznego w okresie międzywojennym, związku między przyznawanymi uprawnieniami kombatanckimi a rzeczywistymi zasługami dla państwa, skalą doznanych cierpień lub też materialnymi potrzebami weteranów wojen i ofiar represji. Do otrzymania uprawnień wystarczy jeden dzień wojennej służby wojskowej na tyłach, dawno też odstąpiono od zasady, w myśl której wszystkim więźniom politycznym okresu stalinowskiego przyznawane były odszkodowania, a dodatkowe przywileje tylko ofiarom represji najdotkliwszych. Natomiast w przepisach dotyczących weryfikacji uprawnień przyznanych przez ZBoWiD pod koniec lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku ustalił się ostatecznie kompromis pozwalający na zachowanie uprawnień posiadanych z tytułu utrwalania władzy ludowej przez żołnierzy pochodzących z poboru.

 

Ustawa z 24 stycznia 1991 r., uzupełniająca ją znowelizowana ustawa inwalidzka z 29 maja 1974 roku, a także całkiem nowy akt prawny, jakim była ustawa z 29 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 1583) stworzyły podstawowy zrąb prawa kombatanckiego, będący w następnych latach punktem odniesienia dla dalszych środowisk ubiegających się o nadanie specjalnego statusu i związanych z nim uprawnień materialnych, a także dla samego ustawodawcy.Niewątpliwie istotną rolę odgrywał tutaj i nadal odgrywa art. 19 Konstytucji RP, który czerpiąc ze wzorów poprzedniej epoki stanowi, że: Rzeczpospolita Polska specjalną opieką otacza weteranów walk o niepodległość, zwłaszcza inwalidów wojennych.

 

W dalszych latach uchwalone zostały ustawy w znaczący sposób uzupełniające zbiór aktów prawnych i przepisów tworzących tzw. prawo kombatanckie. Były to ustawy:

• z dnia 2 września 1994 r. o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przysługujących żołnierzom zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnianym w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach rud uranu i batalionach budowlanych (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz. 1373);
• z dnia 31 maja 1996 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzeszę i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz. 1001);
• z dnia 7 maja 2009 r. o zadośćuczynieniu rodzinom ofiar zbiorowych wystąpień wolnościowych w latach 1956–1989 (Dz. U. z 2009 r., Nr 91, poz. 741 z późn. zm.);
• z dnia 20 marca 2015 r. o działaczach opozycji antykomunistycznej oraz osobach represjonowanych z powodów politycznych (Dz. U. z 2015 r., poz. 693 z późn. zm.).

W ustawach z 1994, 1996 i 2015 r. autorzy wyraźnie odeszli od obowiązującej wcześniej zasady: każdemu po równo, niezależnie od skali zasług dla państwa, albo stopnia doznanych represji. Przepisy tych ustaw uzależniają bowiem już samą możliwość przyznania świadczeń pieniężnych od dodatkowych kryteriów, takich jak np. podleganie represjom przez co najmniej 6 miesięcy lub osiąganie dochodów niższych od wyznaczonego pułapu. Podobne rozwiązania opierające się na zasadach sprawiedliwej nierówności i pomocniczości państwa nie były obce polskiemu ustawodawstwu kombatanckiemu okresu międzywojennego, występują też w prawie kombatanckim wielu krajów. Aby nie być gołosłownym przypomnijmy, że przepisy ustawy z 2 lipca 1937 r. o zapewnieniu pracy i o zaopatrzeniu uczestników walk o niepodległość Państwa Polskiego, przyznawały stałe świadczenia pieniężne jedynie pozbawionym środków do życia kombatantom, którzy zostali odznaczeni Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Niepodległości lub Medalem Niepodległości. Podobne świadczenia przyznawano na mocy przepisów ustawy z dnia 25 marca 1933 r. o Orderze Wojennym Virtuti Militari niezdolnym do pracy i nieposiadającym środków do życia posiadaczom tego najwyższego wojennego odznaczenia, pozostali nabywali prawo do płatnej raz w roku tzw. pensji orderowej [3].

 

Współczesne ustawodawstwo inwalidzkie uzupełniała przyjęta dnia 20 lipca 2001 r. ustawa o świadczeniu dla cywilnych ofiar wojny (Dz. U. z 2003 r., Nr 228, poz. 2263). Początek wejścia w życie tejże ustawy przesuwano na kolejne lata, aby ostatecznie uchylić ją ustawą z dnia 16 grudnia 2004 r. o rekompensacie przysługującej w związku z odstąpieniem w roku 2002 od waloryzacji dodatku kombatanckiego (Dz. U. z 2004, Nr 281, poz. 2779). W jej miejsce przyjęta została ustawa z dnia 16 listopada 2006 r. o świadczeniu pieniężnym i uprawnieniach przysługujących cywilnym niewidomym ofiarom działań wojennych (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz. 1204), w porównaniu z poprzednią mająca znacznie ograniczony zakres oddziaływania.

 

W społecznym odbiorze niewątpliwie ważną rolę odgrywają akty prawne związane z honorowymi uprawnieniami uczestników walk niepodległościowych i ofiar reżimów totalitarnych. Do aktów tych należą m.in. ustawy:

• z dnia 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach (t.j. Dz. U. z 2015 r., poz. 475);
• z dnia 24 lipca 1999 r. o szczególnych zasadach, warunkach i trybie mianowania na wyższe stopnie wojskowe żołnierzy uczestniczących w walkach o wolność i niepodległość Polski podczas II wojny światowej i w okresie powojennym (Dz. U. z 2014 r., poz. 496);
• z dnia 17 października 2003 r. o ustanowieniu Krzyża Zesłańców Sybiru (Dz. U. z 2003 r., Nr 225, poz. 2230).